Το πείραμα κοινωνικής συμμόρφωσης του Asch θεωρείται κλασσικό. Ίσως κάποιοι σήμερα δεν το θυμούνται. Όμως, είναι πολύ σημαντικό, για να κατανοήσουμε πώς λειτουργεί και η παρούσα κατάσταση.
Στο πείραμα αυτό, λοιπόν, εξετάζεται το πώς αντιδρούν τα άτομα υπό κοινωνική πίεση. Μάλιστα, η επιλογή του όρου «άτομο» από την πλευρά μας δεν είναι τυχαία. Είναι ένας κοινωνιολογικός όρος, ο οποίος σήμερα απέκτησε σάρκα και οστά. Κοινωνικά έχει επικρατήσει σε τέτοιο βαθμό ο ατομικισμός, ώστε μια πιθανή εκδοχή του σύγχρονου ανθρώπινου είδους να μην είναι η μετατροπή του σε θηρίου, όπως φοβούνται πολλοί φιλόσοφοι, αλλά σε αμοιβάδα.
Ας αφήσουμε όμως την «κοινωνιολογική βιολογία» και ας επιστρέψουμε στο πείραμα. Ενώ, λοιπόν, ο Solomon Asch ενημερώνει τους συμμετέχοντες ότι θα λάβουν μέρος σε ένα πείραμα για την οπτική αντίληψη του μήκους των γραμμών, δηλαδή στο ποιά γραμμή από αυτές που τους δείχνει είναι κοντύτερη ή μακρύτερη, στην πραγματικότητα διεξάγει ένα τελείως διαφορετικό πείραμα. Θέλει να εξακριβώσει πώς αντιδρά ένα άτομο, όταν τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας στην οποία εντάσσεται εκφράζουν την αντίθετη άποψη με αυτόν. Και μάλιστα, όταν η άποψη της ομάδας είναι ολοφάνερα λανθασμένη.
Οι απαντήσεις στο τετράλεπτο βίντεο που ακολουθεί:
Στην πρώτη περίπτωση το άτομο αρχίζει να αμφιβάλλει για την ορθότητα της αντίληψής του. Ενώ βλέπει και αντιλαμβάνεται το αληθές, δεν είναι σίγουρος για τον εαυτό του. Οπότε και συμμορφώνεται με την ομάδα. Στη δεύτερη, όμως, περίπτωση, το άτομο, ενώ εμφανώς καταλαβαίνει ότι έχει ορθή αντίληψη των πραγμάτων, αποφασίζει να συμμορφωθεί με την ομάδα, για να μην απομονωθεί. Οπότε, σε αυτή την περίπτωση προκύπτει η κοινωνική συμμόρφωση.
Όταν προκύπτουν κάποιοι «σύμμαχοι», οι οποίοι εκφράζουν κι αυτοί την αλήθεια, τότε η κοινωνική συμμόρφωση μειώνεται. Το πείραμα καταλήγει σε κάτι πολύ σημαντικό: η δύναμη της ομάδας δεν έγκειται στον αριθμό της, αλλά στην ομοφωνία της.
Ας αναρωτηθούμε, λοιπόν, για όσα βιώνουμε σήμερα και για τις «μοναδικές επιστημονικές αλήθειες», που κυκλοφορούν και προσπαθούν να επιτύχουν την κοινωνική συμμόρφωση.
Ας αναρωτηθούμε για ποιον λόγο η εξουσία προτιμά να σπαταλά τόσο χρήμα και ενέργεια, για να τρέφει τους «παπαγάλους» των ΜΜΕ, να επαναλαμβάνουν σαν ηχώ «μοναδικές επιστημονικές αλήθειες» και να βγάζει όσους αντιδρούν τρελούς, ψεκασμένους, αρνητές ή ό,τι άλλο.
Ας αναρωτηθούμε ποιός κάνει το πείραμα και ποιός είναι όχι το υποκείμενο του πειράματος ούτε καν το αντικείμενό του, αλλά ποιός είναι το πειραματόζωο, χωρίς εισαγωγικά.
Ας αναρωτηθούμε τι σημαίνει στα αλήθεια η «μαστίχα» της ατομικής ευθύνης, που υποβάλλει τα άβουλα πειραματόζωα σε εθελούσια πειραματόζωα. Τί σημαίνει να διεξάγουν πειράματα επάνω τους με τη συναίνεσή τους; Θα πρέπει να σκεφτούμε τί σημαίνει το πείραμα όχι για αυτούς που το διεξάγουν, αλλά για όσους δέχονται να είναι τα πειραματόζωα.
Ας αναρωτηθούμε πόσο σημαντικό ρόλο παίζουν οι εντυπώσεις που έχουμε από το περιβάλλον. Όλα τα μηνύματα, οι ειδήσεις (εντός και εκτός εισαγωγικών), οι δημόσιες αναρτήσεις, οι συναισθηματικές αντιδράσεις και πολλά πολλά ακόμη είναι εντυπώσεις. Προσπαθούν και τις περισσότερες φορές καταφέρνουν να εντυπωθούν μέσα μας. Κι όσο πιο συχνά και επαναλαμβανόμενα τις λαμβάνουμε, τόσο πιο βαθιά εντυπώνονται, ακόμη κι αν δεν έχουν καμιά σχέση με την αλήθεια ή έστω μια προσέγγισή της.
Ας αναρωτηθούμε, λοιπόν, τί κάνουμε με αυτές τις εντυπώσεις; Τις αφήνουμε να μας σφραγίζουν και να μας κωδικοποιούν; Να μας μετατρέπουν σε αλγόριθμους, δεδομένα, ποσοστά, υπογραφές συναίνεσης, ψήφους, likes και λοιπά και λοιπά;
Το μόνο που εξαρτάται από εμάς είναι το τι θα κάνουμε τις εντυπώσεις που λαμβάνουμε, λέει ο Επίκτητος. Τίποτε άλλο δεν είναι στο χέρι μας: ούτε το σώμα μας, ούτε το αν θα ζήσουμε ή θα πεθάνουμε, αν θα αρρωστήσουμε ή θα είμαστε υγιείς ούτε αν θα είμαστε πλούσιοι ή φτωχοί. Μόνο ένα: η βούλησή μας να αντιδράμε στις εντυπώσεις σύμφωνα με τις δικές μας αποφάσεις κι όχι σύμφωνα με αποφάσεις που πήραν άλλοι για εμάς.
Αναρχική συλλογικότητα Πυργῖται
