Οι θάνατοι στα νησιά του Αιγαίου, ο ανθρωπισμός και η πρόκληση για την επιστημονική κοινότητα

Σεβαστή Τρουμπέτα

Έλληνες ήρθαν πάλι…
Η θάλασσα τούς ξέβρασε στις ανατολικές αχτές, προχτές.
Βγήκαν πνιγμένοι στη στεριά και παραμορφωμένοι,
πρησμένοι σαν τουμπιά και μελανοί,
μα όσο κι αν τόκρυψε η νυχτιά το δράμα τους να μη φανεί,
το νόημα βγαίνει.
Τον ξέρουμε τον ένοχο, είναι γνωστή η αιτία…
Στα φαγωμένα μάτια τους κοίταξε μέσα και θα δεις
μια χαλασμένη πολιτεία.
Μα μην τους θάψετε, γιατί, θα χάσει σχήμα η Φρίκη.
Κι όταν γραφτεί η ευγενικιά φασιστικιά ιστορία,
έτσι, πρησμένους, βάλτε τους κι αυτούς σε μια προθήκη

Φώτης Αγγουλές, Στην Ιστορία

Το ποίημα του Φώτη Αγγουλέ από τον κύκλο της Μέσης Ανατολής αντανακλά με εντυπωσιακή αναλογία το γεγονός των θανάτων στα νησιά του Αιγαίου, που έχουν πυκνώσει δραματικά τους τελευταίους μήνες. 

Οι γυναίκες, οι άνδρες και τα παιδιά, τα πτώματα των οποίων ξεβράζει καθημερινά το Αιγαίο, είναι πρόσφυγες, κατά πλειοψηφία διασωθέντες από τον πόλεμο στη Συρία, στους οποίους αναγνωρίζεται ένα ανθρωπιστικό καθεστώς, τουλάχιστον από την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες. 

Στο Αιγαίο βρίσκεται σε εξέλιξη η απώλεια αμέτρητων ανθρώπινων ζωών στην επικράτεια, ή τουλάχιστον στη ζώνη ελέγχου, της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης: σε ασφαλές έδαφος (πολύ περισσότερο, εάν συνυπολογιστεί η αναγνώριση της Τουρκίας ως ασφαλούς χώρας προέλευσης, κατά την πρόθεση της γερμανίδας καγκελάριου).

 Παρ’ όλα αυτά, η διάσωσή τους καταλήγει στην πράξη να αποτελεί υπόθεση της κοινωνίας των πολιτών και των δικτύων αλληλεγγύης, τα οποία έχουν λάβει εντυπωσιακή έκταση και πολυμορφία στη Μεσόγειο και στα νησιά του Αιγαίου: από τις οργανωμένες ενέργειες διάσωσης, όπως το «τηλέφωνο συναγερμού»(alarm phone) και οι περιπολίες σκαφών στη Μεσόγειο (π.χ. watch the med), τη βοήθεια διαφυγής, όπως τα κομβόι αυτοκινήτων που το περασμένο καλοκαίρι μετέφεραν πρόσφυγες (είτε εγκλωβισμένους στην Ουγγαρία, είτε πεζοπόρους από διάφορα σημεία της Λέσβου στη Μυτιλήνη), έως τις αυθόρμητες, όμως συνεχείς ενέργειες διάσωσης στα νησιά του Αιγαίου από ψαράδες, τα συνεργεία πολιτών και ιατρών που περιμένουν τις βάρκες στις ακτές της Λέσβου και προσφέρουν πρώτες βοήθειες και είδη πρώτης ανάγκης στους νεοαφιχθέντες, και αναρίθμητες άλλες ενέργειες. 

Τόσο τα δίκτυα αλληλεγγύης, που είναι καρποί πολιτικού ακτιβισμού, όσο και η αυθόρμητη εμπλοκή απλών ανθρώπων, οι οποίοι δεν έχουν υποχρεωτικά πολιτικό κίνητρο, στέλνουν το μήνυμα ότι η κάθε ζωή έχει αξία. Η έμπρακτη αλληλεγγύη έχει διαρρήξει αυτό που η Liisa H. Malkki (στην περίπτωση της ανθρωπιστικής προστασίας προς τους πρόσφυγες από τη Ρουάντα και το Μπουρούντι) είχε ονομάσει «θέαμα της “ωμής”, γυμνής ανθρωπότητας», μιας ανθρωπότητας που αποτελείται από μια συνάθροιση σωμάτων. 

Οι αλληλέγγυοι έδωσαν στους πρόσφυγες πίσω το όνομά τους, έθεσαν στο προσκήνιο τις ιστορίες τους, θρήνησαν το θάνατό τους. Στην απότιση φόρου τιμής στους νεκρούς πρόσφυγες που έγινε μπροστά από το μνημείο των Μικρασιατών, η τοπική κοινωνία της Μυτιλήνης απέδωσε την προσφυγική ιδιότητα ερήμην της θεσμικής αναγνώρισης.

Με ποιον επιστημονικό νεολογισμό θα περιγράψει η επιστημονική κοινότητα το νέο πρόσωπο του ανθρωπισμού, με φόντο τους μαζικούς θανάτους προσφύγων σε ασφαλείς χώρες και τις δράσεις αλληλεγγύης των πολιτών οι οποίες, στην ουσία, παραβιάζουν την αρχή της επιτήρησης των συνόρων και αναλαμβάνουν το ρόλο που αναλογεί στους ανθρωπιστικούς θεσμούς προκειμένου να σωθούν ανθρώπινες ζωές;

Στο προαναφερόμενο κείμενό της, η Liisa H. Malkki επισήμανε την αναγκαιότητα να επανεξετάσει η επιστημονική κοινότητα την ιδέα της ανθρωπότητας και το ζήτημα της ανθρωπιστικής παρέμβασης πέρα από τις προοδευτικές φιλελεύθερες πολιτικές που αποστερούν τους πρόσφυγες από την ιδιότητα των ιστορικών υποκειμένων και να αποκαλύψει τα πολλαπλά επίπεδα του προσφυγικού και ανθρωπιστικού ζητήματος. 

Σχεδόν είκοσι χρόνια μετά τη δημοσίευση του κειμένου της (1996), είναι πολυάριθμες οι κριτικές προσεγγίσεις του προσφυγικού ζητήματος οι οποίες κατονομάζουν τα νεοφιλελεύθερα προστάγματα της πολιτικής για το προσφυγικό ζήτημα ή/και έχουν αναδείξει τις πολλαπλές ερμηνείες των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. 

Κριτικές προσεγγίσεις καταδεικνύουν τις επιχειρήσεις που ανθούν πάνω στη λαθραιότητα την οποία παράγουν οι πολιτικές αυτές, αναλύουν κριτικά τον συστημικό ρόλο μεγάλου τμήματος των ΜΚΟ. 

Η ανάδειξη αυτών των ζητημάτων είναι κάθε άλλο παρά ασήμαντη, εφόσον με αυτόν τον τρόπο τουλάχιστον τα ανασύρει από τη σφαίρα της κανονικότητας και μαζί της νομιμοποίησης χωρίς αντίλογο. Πόσο όμως αρκεί αυτός ο αντι-λόγος για να συνδέσει την επιστημονική κοινότητα με την κοινωνία, εάν αυτό είναι το ζητούμενο, σε μια εποχή όπου πάνω στο προσφυγικό ζήτημα ανασυντίθενται συσχετισμοί όχι μόνο στα κέντρα εξουσίας αλλά και στις δυτικές κοινωνίες, και, πάνω απ’ όλα, αυτά συμβαίνουν ενώ οι μαζικοί θάνατοι προσφύγων στην ίδια την ασφαλή Ευρώπη είναι υπό εξέλιξη, χωρίς να υπάρχουν ενδείξεις ότι θα σταματήσουν στο άμεσο μέλλον; 

Οι αλήθειες που αρθρώνει η επιστημονική κοινότητα τείνουν να εξαντλούνται σ’ έναν επιστημονικό διάλογο που ακολουθεί με μεγάλη καθυστέρηση την έμπρακτη αλληλεγγύη των πολιτών, και μάλιστα με έναν τρόπο που φαίνεται να επαληθεύει τη διαπίστωση του Μισέλ Φουκώ ως προς τη σχέση των διανοούμενων με τις «μάζες»: «Οι διανοούμενοι ανακάλυψαν όμως χάρη στην ώθηση των τελευταίων ετών ότι οι μάζες δεν έχουν ανάγκη τη βοήθειά τους για να μάθουν, ότι γνωρίζουν ήδη τέλεια, καθαρά, πολύ καλύτερα από εκείνους, και ότι μπορούν να μιλήσουν από μόνες τους». Το ζητούμενο είναι ν’ ακουστεί η φωνή τους όταν ένα «σύστημα εξουσίας… απαγορεύει, εξαλείφει» το λόγο τους. 

Η έκταση που έχουν λάβει οι δράσεις αλληλεγγύης για τους πρόσφυγες δείχνει ότι δεν είναι «σιωπηλή η αλήθεια» των αλληλέγγυων. Όμως, ακριβώς στις περιοχές όπου γράφεται το τραγικότερο κεφάλαιο του σημερινού προσφυγικού δράματος, όπως είναι τα νησιά του Αιγαίου, καταλήγει να είναι μια αποσιωπημένη αλήθεια, καθώς αναχαιτίζεται επιπρόσθετα από την πολλαπλή περιθωριοποίηση των ίδιων των νησιών: περιθωριοποίηση στην ελληνική επικράτεια, πόσο μάλλον στην ευρωπαϊκή. 

Μιλώντας με τον Φουκώ, θα έλεγα ότι ο λόγος της αλληλεγγύης χρειάζεται να εισχωρήσει αποτελεσματικά στις μορφές εξουσίας στις οποίες οι διανοούμενοι αποτελούν «αντικείμενο και συνάμα εργαλείο τους: στην τάξη της “γνώσης”, της “αλήθειας”, της “συνείδησης” του “λόγου”» (σ. 30). Εάν θελήσει η επιστημονική κοινότητα να (επανα)προσδιορίσει το ρόλο της και τη σχέση της με την κοινωνία, η διαδικασία αυτή σήμερα περνά απαρέγκλιτα μέσα από τη θέση της απέναντι στο προσφυγικό ζήτημα. Η πρόκληση είναι ν’ αξιοποιήσει το συμβολικό κεφάλαιο που διαθέτει, σε μια προσπάθεια να σταματήσουν οι μαζικοί θάνατοι των προσφύγων.




chronosmag.eu