«Ο Πούτιν παρακολουθεί τη ρωσική οικονομία να καταρρέει, μαζί με το κύρος του», ήταν ο τίτλος άρθρου του TIME τον Δεκέμβριο του 2014. Οι τιμές του πετρελαίου είχαν βυθιστεί, η Δύση είχε επιβάλει σκληρές κυρώσεις για την προσάρτηση της Κριμαίας και οι δυσοίωνες προφητείες έδιναν κι έπαιρναν.
Τρία χρόνια αργότερα, η κατάρρευση που αρκετοί ονειρεύονταν δεν ήρθε και η κούρσα για τις προεδρικές εκλογές της 18ης Μαρτίου στη Ρωσία εξελίσσεται σε παράσταση για ένα ρόλο. Παρότι οκτώ υποψήφιοι, που καλύπτουν όλο το πολιτικό φάσμα –φιλελεύθεροι, εθνικιστές, ρεαλιστές, κομμουνιστές– διεκδικούν την προεδρία, ουδείς αμφιβάλλει για το όνομα του νικητή. Εχοντας ήδη ξεπεράσει σε πολιτική μακροβιότητα κάθε άλλον ηγέτη του Κρεμλίνου μετά τον Στάλιν, ο Βλαντιμίρ Πούτιν θα συνεχίσει να ηγείται της μεγάλης χώρας του για μία ακόμη προεδρική θητεία.
Οι δυτικοί επικριτές του αποδίδουν το «φαινόμενο Πούτιν» στον απολυταρχισμό του, επικαλούμενοι μεταξύ άλλων και τον αποκλεισμό του πιο επικίνδυνου αντιπάλου, του Αλεξέι Ναβάλνι. Αν και η Ρωσία δεν έγινε επί Πούτιν υπόδειγμα δημοκρατίας (όπως δεν ήταν, πολύ περισσότερο, επί του ανεκδιήγητου, φίλου των δυτικών, Γέλτσιν) η δημοτικότητα του προέδρου είναι δύσκολο να αμφισβητηθεί. Αρθρογράφος του αμερικανικού Foreign Affairs έγραφε πρόσφατα ότι η αποδοχή του Πούτιν αγγίζει το 80%.
Δεν υπάρχει κανένα μυστήριο πίσω από αυτή την αποδοχή. Ο Πούτιν αντιμετώπισε αποτελεσματικά την κρίση και τις κυρώσεις, παρά τους μεγάλους κραδασμούς που υπέστη το ρούβλι, χάρη σε μια πολιτική που έδινε έμφαση στη δημοσιονομική σταθερότητα, χωρίς ωστόσο να μειώσει μισθούς και συντάξεις.
Σήμερα, η ρωσική οικονομία έχει πλέον σταθεροποιηθεί, ο πληθωρισμός βρίσκεται σε ιστορικά χαμηλά και ο προϋπολογισμός είναι πρακτικά ισοσκελισμένος. Με τις τιμές του πετρελαίου και του φυσικού αερίου να παίρνουν και πάλι την ανιούσα, η προσδοκία για καλύτερες μέρες φαίνεται βάσιμη.
Η εποχή Πούτιν έβγαλε οριστικά τη Ρωσία από την ολέθρια περίοδο εσωτερικής αποσύνθεσης και διεθνούς κατάπτωσης, επί προεδρίας Γέλτσιν. Ο ισχυρός άνδρας της Ρωσίας πιστώνεται ότι κατάφερε να εξουδετερώσει τη δημογραφική βόμβα που απειλούσε τη χώρα του με τρομακτική πληθυσμιακή συρρίκνωση. Από το 2013, ο πληθυσμός της Ρωσίας άρχισε επιτέλους να αυξάνεται και πάλι – σήμερα μάλιστα η χώρα έχει την πιο δυναμική δημογραφική εξέλιξη σε όλη την Ανατολική, Κεντρική και Νότια Ευρώπη.
Παράλληλα, ο Ρώσος πρόεδρος σερφάρει πάνω σε ένα κύμα αναγεννημένου πατριωτισμού. Στην πρώτη περίοδο της εξουσίας του κατάφερε να ανασυγκροτήσει τη ρωσική ισχύ στο «εγγύς εξωτερικό», στον Καύκασο και στην Κεντρική Ασία, με ορόσημο τον κεραυνοβόλο πόλεμο με τη Γεωργία, τον Αύγουστο του 2008. Στη δεύτερη περίοδο όχι μόνον επανένταξε την Κριμαία και τη Σεβαστούπολη στη Ρωσία, αλλά και απέτρεψε την αμερικανική προσπάθεια να εξοστρακιστεί η Ρωσία από τη Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή, μέσω της ανατροπής του Ασαντ στη Συρία. Η αναγόρευση της Ρωσίας στον ισχυρότερο εξωτερικό παράγοντα της συριακής κρίσης, και μάλιστα με συγκριτικά μικρό ανθρώπινο και οικονομικό κόστος, αποτέλεσε μια θεαματική προβολή ισχύος με παγκόσμιο αντίκτυπο.
Οι επικριτές του Πούτιν στη Δύση δυσκολεύονται να αντιληφθούν ότι η φιλελεύθερη ιδεολογία την οποία πρεσβεύουν ουδέποτε υπήρξε δημοφιλής στη Ρωσία και δυσφημίστηκε στο έπακρο τα χρόνια της μετακομμουνιστικής οικονομικής και κοινωνικής καταστροφής. Η πιο παλιά καραβάνα του ρωσικού φιλελευθερισμού, ο Γκριγκόρι Γιαβλίνσκι, είναι ζήτημα αν πιάσει το 1% τον Μάρτιο. Ως βασική εκπρόσωπος του φιλελεύθερου χώρου σε αυτή την αναμέτρηση, η Ξένια Σομπτσάκ είναι πρώην παρουσιάστρια τηλεοπτικού ριάλιτι, πράγμα που μιλάει από μόνο του για τον εκφυλισμό των Ρώσων φιλελεύθερων.
Οσο για τον Ναβάλνι, ήρωα των δυτικών μίντια (και υπότροφο του Πανεπιστημίου του Γέιλ) κάθε άλλο παρά φιλελεύθερο δημοκράτη θυμίζει, ακόμη κι αν παρακάμψει κανείς τις καταγγελίες για οικονομικά σκάνδαλα. Το 2006 πρωταγωνίστησε στη διαβόητη «Ρωσική Πορεία» εναντίον των μεταναστών, όπου συμμετείχαν ρατσιστικές και ακροδεξιές οργανώσεις, παρά την απαγόρευση των Αρχών. Τον επόμενο χρόνο ίδρυσε πολιτικό κίνημα με σημαία τον «δημοκρατικό εθνικισμό» και συμμάχησε με ξενοφοβικούς ακροδεξιούς. Στη διάρκεια της κρίσης με τη Γεωργία, το 2008, αποκάλεσε τους Γεωργιανούς «τρωκτικά», ζήτησε να απελαθούν όλοι οι πολίτες αυτής της χώρας από τη Ρωσία και να βομβαρδιστεί το γενικό επιτελείο της από ρωσικό πύραυλο Κρουζ. Αργότερα ζήτησε συγγνώμη μόνο για τα «τρωκτικά», επιβεβαιώνοντας όλες τις άλλες θέσεις του.
Ωστόσο, αν και αυτές καθ’ εαυτές οι ρωσικές εκλογές φαίνονται απολύτως προβλέψιμες, η συνέχεια προβλέπεται περισσότερο αστάθμητη και ενδιαφέρουσα. Παρά τις επιτυχίες της εποχής Πούτιν, η Ρωσία δεν έχει καταφέρει να αναστηλώσει μια αποτελεσματική, σύγχρονη βιομηχανία και τεχνολογίες αιχμής – ο κόσμος αγοράζει ρωσικό φυσικό αέριο και όπλα, αλλά όχι ρωσικά αυτοκίνητα και κομπιούτερ. Η οικονομία της παραμένει μικρότερη από εκείνη της Καλιφόρνιας και οπωσδήποτε δεν μπορεί να συντηρεί μακροχρόνιες, δαπανηρές εμπλοκές και προβολές ισχύος – στη Μέση Ανατολή ή αλλού.
Στο πολιτικό επίπεδο, η αυταρχική δημοκρατία που οικοδομείται γύρω από μια ισχυρή προσωπικότητα ασφαλώς δεν αποτελεί μακροπρόθεσμα σταθερή λύση σε μια χώρα που δεν θέλει και δεν μπορεί, με τα σημερινά δεδομένα, να είναι ούτε δυτική δημοκρατία, ούτε σοσιαλιστικό κράτος, ούτε τσαρικό καθεστώς. Με δυο λόγια, η μέχρι τώρα εποχή Πούτιν απέτρεψε τα χειρότερα και επέτρεψε στη Ρωσία να ορθοποδήσει – αλλά μόνο για να αντικρίσει κατά πρόσωπο τα χρόνια και μεγάλα προβλήματα που την ταλανίζουν.
Κρίση του φιλελευθερισμού
Η πενιχρή απήχηση των φιλοδυτικών φιλελεύθερων πολιτικών στη Ρωσία δεν αποτελεί την εξαίρεση, αλλά τον κανόνα μεταξύ των χωρών που αποτελούσαν κάποτε την ΕΣΣΔ και, ευρύτερα, το Σύμφωνο της Βαρσοβίας. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του πρώην προέδρου της Γεωργίας Μιχαήλ Σαακασβίλι, ήρωα των λεγόμενων «έγχρωμων επαναστάσεων» που χρηματοδοτήθηκαν από την «Ανοικτή Κοινωνία» του Τζορτζ Σόρος. Υπόδικος στη χώρα του για βαρύτατα οικονομικά σκάνδαλα και πρακτικές μαφίας, αφού κατατροπώθηκε από τους Ρώσους στον πόλεμο του 2008, ο Σαακασβίλι έγινε πολίτης της Ουκρανίας, για να βοηθήσει τη φιλοδυτική κυβέρνηση Ποροσένκο. Ανέλαβε μάλιστα κυβερνήτης της Οδησσού, της πόλης όπου έλαβε χώρα το πιο φρικτό έγκλημα νεοναζί εναντίον ρωσόφωνων διαδηλωτών, στο κτίριο των Συνδικάτων, τον Μάιο του 2014. Πριν από λίγες ημέρες, οι Ουκρανοί απέλασαν τον Σαακασβίλι στην Πολωνία, καθώς ήρθε σε σύγκρουση με τον Ποροσένκο και το μέλλον του είναι άδηλο.
Παράλληλα, ο φιλελευθερισμός περνάει δύσκολες ώρες στην Πολωνία, την Ουγγαρία και την Τσεχία, όπου τον πρώτο λόγο έχουν πολιτικοί τύπου Ορμπαν και Κατσίνσκι, που επενδύουν στον εθνικισμό, στις συντηρητικές αξίες και στις αυταρχικές μεθόδους. Η ανάδυση «ισχυρών ανδρών», με ροπή στον εθνικισμό και στον λαϊκισμό, από την Τουρκία του Ερντογάν μέχρι την Αμερική του Τραμπ, ενισχύει την αίσθηση περί «τέλους εποχής» της φιλελεύθερης ηγεμονίας σε Ανατολή και Δύση.
ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ
